Matka pszczela zwana czasem królową jest najważniejszym członkiem rodziny pszczelej. Poza pewnymi, wyjątkowymi okresami, w rodzinie znajduje się tylko jedna matka. Genetycznie jest to samica, ale w odróżnieniu do robotnic samica pełnowartościowa, tzn. mająca zdolność składania jajeczek. Matka waży ok. 250 mg i wśród robotnic odznacza się wydłużonym, ostro zakończonym odwłokiem. W tym właśnie odwłoku mieszczą się m.in. 2 jajniki zdolne produkować nawet 3000 jajeczek na dobę. Tak wielka wydajność możliwa jest dzięki specjalnemu pokarmowi jaki otrzymuje matka od swojej „świty”,czyli otaczających ją pszczół. Pokarmem tym jest mleczko pszczele, pokarm pełnowartościowy zawierający także hormony płciowe. W sezonie pasiecznym matka intensywnie czerwi, czyli składa jajeczka. W naszych warunkach klimatycznych czerwienie rozpoczyna się już w lutym, swoje maksimum osiąga w czerwcu, a ustaje we wrześniu lub październiku. Oprócz czerwienia matka pełni także inne ważne funkcje w rodzinie. Wydziela ona mianowicie feromon, tzw. substancję mateczną, której stały dopływ do członków rodziny informuje ich o obecności matki, hamuje wychów nowych matek oraz stymuluje wszelkie prace ulowe np. budowę plastrów.
Matka, jako jedyny osobnik w rodzinie żyje nawet kilka lat /do 5-6/. W tym czasie może składać jajeczka, jednak z każdym rokiem jej wydajność zmniejsza się. Co ciekawe matka decyduje o płci owada jaki powstanie ze złożonego jajeczka. Jeśli ma to być samica /matka lub robotnica/ matka składa jajeczko zapłodnione. W wypadku trutni /samców/ jajeczko nie zostaje zapłodnione, a więc truteń posiada tylko geny po swojej matce. Jest to możliwe dzięki zapasowi plemników jaki matka gromadzi w specjalnym woreczku nasiennym podczas tzw. lotów godowych. Matka udaje się na te loty tylko na początku swojego życia. W specjalnym terenie tzw. miejscach gromadzenia się trutni kopuluje w locie z wieloma trutniami /nawet do 20/ gromadząc zapas plemników na całe życie. Plemniki przechowywane są w stanie żywym i bardzo oszczędnie wydatkowane przez matkę do zapładniania jajeczek. Tak więc kopulację od zapłodnienia w wypadku pszczół dzielić może nawet kilka lat, kiedy to trutnie – dawcy nasienia dawno już nie żyją. Giną one bowiem zaraz po kopulacji..
W nowoczesnej gospodarce pasiecznej w rodzinach możemy mieć matki wyhodowane przez pszczoły lub matki pochodzące z hodowli. Matki wyhodowane w ulu przez same pszczoły, bez udziału pszczelarza mogą mieć następujące pochodzenie:
Matki rojowe:
Powstają wyniku naturalnej tendencji rodzin do rozmnażania się. W maju lub czerwcu w okresie silnego rozwoju w rodzinach pojawiają się tzw. mateczniki, czyli specjalne komórki w których dojrzewają młode matki. Może być ich bardzo wiele. W tym czasie stara matka z częścią rodziny opuszcza ul. Jest to tzw. rójka. Z mateczników wylęgają się młode matki. Najczęściej jednak pierwsza z nich zabija młodsze, jeszcze nienarodzone siostry w matecznikach. Matki rojowe są dobrej jakości, lecz mogą powodować zwiększenie rojliwości w kolejnych pokoleniach, dlatego nie mogą być zbyt często wykorzystywane w rodzinach produkcyjnych.
Matki z tzw. „cichej wymiany”:
Kiedy matka w ulu obniża swoją produktywność pszczoły zakładają 1-2 mateczników z których wygryzają się nowe matki. Kiedy jedna z tych matek unasieni się i zacznie już składać jaja, stara matka jest likwidowana. Są to matki dobrej jakości.
Matki ratunkowe:
Powstają w sezonie w wyniku nagłej utraty matki / np. uszkodzonej, czy zabitej przez nieuwagę pszczelarza/. Po stracie matki w ciągu kilku godzin na najmłodszych larwach zakładane są mateczniki ratunkowe, w których dojrzewają nowe matki. Ich jakość może jednak być gorsza, gdyż niekoniecznie powstają w optymalnych dla ich rozwoju warunkach , a moment odchowu jest wymuszony przez okoliczności.
Matki najczęściej wykorzystywane w nowoczesnym pszczelarstwie powstają w specjalnych pasiekach hodowlanych, gwarantujących pożądaną jakość i pochodzenie materiału matecznego. Dysponujemy tu następującymi matkami:
Matki reprodukcyjne:
Pochodzą od najlepszych matek hodowlanych, tworzących określone linie hodowlane. Pszczelarz w swojej pasiece z ich jajeczek produkuje matki użytkowe do rodzin produkcyjnych. Są matkami czerwiącymi . Matki reprodukcyjne są najcenniejsze i zarazem najdroższe. Mogą być za to wykorzystywane nawet kilka lat.
Jednodniówki
Są to matki świeżo urodzone. Są oznakowane, ale muszą dokonać lotu godowego, aby mogły zacząć czerwić. Dobrze przyjmują się w rodzinach i są najtańsze. Dlatego bywają najczęściej używane w naszych pasiekach np. do tworzenia odkładów.
Matki inseminowane:
Mają sztucznie wprowadzone do dróg rodnych nasienie trutni. Gwarantują obustronne pochodzenie rodziny, lecz trudniej się przyjmują i nie zawsze szybko rozpoczynają czerwienie. Są też znacznie droższe od jednodniówek.
Matki unasienione naturalnie
Tylko nieliczni hodowcy w Polsce prowadzą własne trutowiska na których unasieniają swoje matki. Matki te mają obustronne pochodzenie, jednak są droższe , a jeśli mają jeszcze potwierdzone czerwienie cena jest jeszcze wyższa.
Wymiana matek jest bardzo istotną częścią gospodarki pasiecznej. Bez regularnej wymiany matek, najlepiej co 2 lata, nie sposób myśleć o wysokiej wydajności produkcyjnej naszych pasiek i dobrej zdrowotności rodzin. W Polsce mamy znaczną ilość stacji hodowlanych, które oferują szeroką gamę ras, linji i materiału krzyżówkowego pszczół. Nadzór nad hodowlą w kraju sprawuje Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt. Na stronach internetowych KCHZ i stacji hodowlanych znaleźć można szczegółowe charakterystyki oferowanego materiału hodowlanego. Zakup matek jest dotowany z programu wsparcia pszczelarstwa za pośrednictwem Agencji Rynku Rolnego i organizacji pszczelarskich.
Jan Ślósarz
