Artykuły

Część III

Poradnik Początkującego Pszczelarza cz. III

a) Odporność pszczół

Pszczoły, jak wszystkie żywe organizmy mają  tzw. system odpornościowy inaczej zwany immunologicznym, chroniący je  przed czynnikami chorobotwórczymi. Są to niezwykle złożone mechanizmy , warto jednak choćby ogólnie  zapoznać się z nimi. Pierwszą zaporą przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi jest oskórek chitynowy,  którym otoczone jest ciało pszczoły. Chityna to polisacharyd czyli substancja zbudowana z bardzo wielu cząsteczek węglowodanowych. Pancerz chitynowy jest też zewnętrznym szkieletem owada, do którego przymocowane są mięśnie poruszające  jego ciałem. Stanowi on ochronę przed czynnikami zewnętrznymi , jest odporny na działanie środków    chemicznych  /np. kwasów i zasad/ zabezpiecza też przed wnikaniem patogenów ,  czyli bakterii, grzybów , wirusów, pierwotniaków itp.   Pancerzyk ten dodatkowo zwilżony jest nienasyconymi kwasami  tłuszczowymi , które mają działanie bakteriobójcze i antygrzybicze. Patogeny jednak mogą wnikać do wnętrza organizmu pszczoły innymi drogami głównie z pożywieniem i wodą, z wdychanym powietrzem czy przez zranienia np. zdane przez warrozę. W takim wypadku stykają się one z barierami anatomicznymi i fizjologicznymi  układu  trawiennego, czy oddechowego, a w końcu z wyspecjalizowanymi komórkami organizmu. Komórki te zwane fagocytami obecne w hemolimfie  „pożerają „  je,  a zatem unieszkodliwiają. Podobnie działają niektóre enzymy, a także białka.     

Oprócz tych mechanizmów obronnych poszczególnych osobników, pszczoły mają wykształcone mechanizmy odporności  grupowej czyli  kolonijnej.     Polega to np. na specyficznym zachowaniu i organizacji pracy roju. Wiemy ,że pszczoły młodsze, tzw. ulowe  zajmują się pracami wymagającymi wysokiego poziomu higieny, takimi jak karmienie i opieka nad czerwiem,  przetwarzanie surowców i  przygotowywania zapasów, czyszczenie komórek itd. Pszczoły te są szczególnie przydatne do wykonywania tych czynności, ponieważ nie miały jeszcze kontaktu ze środowiskiem zewnętrznym, są więc nieskażone i ogólnie zdrowsze. Te właśnie  pszczoły produkują także podstawowy pokarm larw i matki – mleczko pszczele oraz budulec gniazda –wosk.  Z kolei pszczoły zbieraczki  narażone  na kontakt z drobnoustrojami, czy substancjami toksycznymi w terenie, a więc skażone, nie są dopuszczane do „kuchni”, czy „porodówki”. Przyniesione ładunki nektaru lub pyłku przekazują  pszczołom ulowym, tzw. magazynierkom i wylatują po kolejne. Taki podział zadań ma niewątpliwy wpływ na ograniczanie skażenia gniazda.

Robotnice mają też zdolność  identyfikacji zagrożeń wewnątrz ula i ich eliminowania. Tak więc szybko wykrywają i usuwają z ula  larwy zamarłe z powodu chorób czy innych czynników. Znana jest staranność pszczół w utrzymywaniu porządku i czystości wewnątrz ula, w tym czyszczeniu komórek  w których wychowywany będzie czerw. Ten tzw.  instynkt  higieniczny jest cenną właściwością  pszczół  i powinien być  doskonalony w procesie hodowli, gdyż u różnych rodzin jest wykształcony  w różnym stopniu.

Jeśli zagrażający skażeniem czynnik jest zbyt duży , aby go można było usunąć z ula np. martwa mysz, pszczoły oblepiają go szczelną warstwą propolisu tworząc swoisty „ sarkofag” i w ten sposób unieszkodliwiają.   Podobnym mechanizmem jest fizyczne niszczenie i unieszkodliwianie pasożytów. Wiemy, że  pszczoła  azjatycka Apis cerana  zabija większość pasożytów warrozy . Pszczoły te same, lub przy pomocy sióstr znajdują i rozgniatają te pasożyty. Wykształcony przez miliony lat mechanizm  obronny powoduje, że warroza nie stanowi  tam problemu. Podobnie jest z małym żukiem ulowym w jego ojczyźnie Afryce Południowej, gdzie nie powoduje on zagłady rodzin pszczelich, co najwyżej pełni rolę sanitarną, eliminując chore i słabe roje. W naszych, europejskich warunkach rasa kraińska  potrafi   eliminować część /10-15%/ pasożytów  Warroa  destructor poprzez amputację ich odnóży lub zgniecenie pancerzyka. Hodowcy pilnie pracują nad wzmocnieniem tej cechy.

Wśród pszczół powszechne jest też samooczyszczanie zewnętrznych powłok ciała lub wzajemne oczyszczanie się przez robotnice.

Ostatnim elementem kolonijnej odporności jest antybiotyczne oddziaływanie wszystkich produktów pszczelich. Wynika ono np. w wypadku miodu z niskiego pH czyli wysokiej zawartości kwasów organicznych , dużego stężenia cukrów, oraz obecności  nadtlenku wodoru . Najsilniejszym oddziaływaniem wykazuje się propolis w którym właściwościami bakteriobójczymi odznaczają się związki flawonowe i kwasy organiczne ,  oraz  mleczko pszczele, gdzie głównym czynnikiem antybiotycznym jest kwas 10-hydroksy-D-decenowy i nadtlenek wodoru .  To właśnie obecność tych produktów zapobiega rozwojowi drobnoustrojów w ulu mimo niezwykle sprzyjających  im warunków takich jak wysoka temperatura i wilgotność, czy obecność otwartego czerwiu .

Te naturalne mechanizmy obronne powinny być wspierane przez pszczelarza poprzez zabiegi dezynfekcyjne, stosowanie węzy, eliminację starych plastrów, kwarantannę obcych rojów, zapobieganie rabunkom, usuwanie źródeł zakażeń,  wymianę matek itd.

Pszczelarz powinien też zapobiegać czynnikom stanowiącym stres dla rodziny, a mogących zachwiać naturalną  odporność rodziny.  Takimi czynnikami mogą być : głód, ochłodzenie wnętrza gniazda, zawilgocenie,  czy niepokój podczas zimowli .

Odporność na choroby jest też cechą dziedziczną. Najlepszą zdrowotnością spośród trzech hodowanych u nas ras odznacza się pszczoła środkowoeuropej-ska  Apis mellifera mellifera.

b) Pożytki pszczele

Kolejnym, bardzo istotnym zagadnieniem przy zakładaniu pasieki jest ocena zasobności   pastwiska pszczelego.  Warto przy tym pamiętać, że rodzina najlepiej wykorzystuje pożytki położone jak najbliżej. Do pożytku oddalonego o 1 km od ula  każda zbieraczka może  wykonać 20 lotów dziennie, do pożytku oddalonego o 200 m, nawet  60 lotów. Zbieraczki w poszukiwaniu  pożytków mogą odlatywać nawet na odległość kilku kilometrów. Oczywistym jest jednak, że loty na takie odległości są nieekonomiczne, gdyż trwają długo, a poza tym pszczoła  spala część przenoszonego nektaru. Uważa się , że promień tzw. efektywnego lotu pszczół wynosi 1,5 , a najwyżej 2 km od pasieki.  Promień ten obejmuje odpowiednio 706 ha czyli ok. 7 km²  i  1256 ha, czyli ok. 12,5 km².

W terenie tym szacunkowo określa się  powierzchnię naturalnych zbiorowisk roślinnych takich jak lasy, użytki zielone, roślinność nadrzeczna, nieużytki, wrzosowiska,  oraz zbiorowisk sztucznych i roślin uprawnych , takich jak sady i ogrody, parki, rośliny oleiste, gryka, motylkowe, strączkowe itd.

Pomocą w tym obliczeniu może być mapa geodezyjna miejscowości w  której stoi pasieka o skali odwzorowania  np. 1: 20000.

Na mapie znajdujemy miejsce postoju pasieki, a następnie za pomocą cyrkla zakreślamy obszar o promieniu 2 km. W kole tym  różnymi kolorami zaznaczamy zbiorowiska naturalne i sztuczne. Następnie w przybliżeniu  określamy ich  powierzchnię . Dla ułatwienia tego obliczenia  posłużyć  się możemy  siatką narysowaną na przezroczystej kalce o kwadratach odpowiadających powierzchni np. 1 ha /wg skali mapy/.

Następnym krokiem jest  przemnożenie  ilości ha poszczególnych zbiorowisk , czy upraw przez jednostkową wydajność miodową z ha.

Wydajność miodowa  określona jest w drodze badań i wynosi przykładowo:

- las iglasty, mieszany  /nektar/ 70kg miodu/ha

- las iglasty  /spadź/ do 700kg miodu/ha

- użytki zielone 40kg miodu/ha

- grunty orne /chwasty, ew. poplony/ 10kg miodu/ha 

- sady 20kg miodu/ha

- roślinność nadrzeczna 100kg miodu/ha

- wrzos 50 - 100kg miodu/ha

- rzepak ozimy 80 - 150kg miodu/ha

- gorczyca biała  4 - 90kg miodu/ha

- malina 50- 250kg miodu/ha

- borówka do 100kg miodu/ha

- gryka 100 - 250kg miodu/ha

- koniczyny 100 - 120kg miodu/ha

- nostrzyk biały 200-600kg miodu/ha 

- facelia 200kg i więcej miodu/ha

- nawłoć 300 - 750kg miodu/ha

- lipa, klon  2kg miodu z 1 drzewa

- robinia akacjowa  1kg miodu/ha

Po zsumowaniu  wydajności  miodowej środowiska  musimy jeszcze uwzględnić możliwość wykorzystania  zasobów środowiska przez pszczoły. Przyjmuje się , że procent wykorzystania pożytku pszczelego,  czyli  tzw. wziątek stanowić może 50 % dla  nektaru i zaledwie 10% dla spadzi.

Drugą stronę tego bilansu stanowi  ilość pni znajdujących się w omawianym terenie. Są to zarówno nasze pszczoły, jak i rodziny sąsiadów.

Dzieląc  wyliczony wziątek przez ilość pni otrzymujemy  ilość miodu oferowaną przez środowisko na 1 rodzinę.

Pamiętając, że jedna rodzina zużywa  na własne potrzeby 80-100  kg miodu rocznie, możemy prognozować wysokość zbiorów miodu towarowego.

Nie wolno zapominać również o zapotrzebowaniu rodzin na pyłek , które wynosi 25-30 kg rocznie/pień.

W naszych warunkach absolutnym rekordzistą w produkcji pyłku jest  mniszek pospolity dostarczający 300 kg pyłku z ha. Dużo pyłku dostarcza też facelia – 150-200 kg/ha, nostrzyk -40-150 kg/ha, chaber bławatek – 60 kg/ha, koniczyny -30 kg/ha,  gorczyca – do 100 kg/ha,  rzepak ozimy – 60-150 kg/ha.

Przyjmuje się szacunkowo, ze w naszych warunkach pożytkowych  na 1 km² może przypadać przeciętnie najwyżej  6-7 pni. Wynika z tego że w jednym miejscu nie powinno stać więcej niż 50 rodzin.  Przekroczenie  obsady rodzin nazywamy przepszczeleniem terenu.  W miejscach takich zbiory miodu są niskie. Cieszyć się za to  mogą rolnicy , gdyż warunki zapylania roślin są tam bardzo dobre.

c) Słowniczek pszczelarski

Pszczoła ulowa - młode pszczoły /do 3 tygodni/, zajmujące się pracą w ulu. Są  to magazynierki, karmicielki, strażniczki, woszczarki, pszczoły sprzątające.

Pszczoła lotna - pszczoły starsze , pracujące w polu  /zbieraczki, zwiadowczynie, rabusie

Propolis - kit pszczeli. Żywiczna substancja zbierana przez pszczoły z pączków drzew, służąca do uszczelniania gniazda o silnych właściwościach bakteriobójczych

Krainka - popularna nazwa pszczoły rasy  carnica

Mleczko pszczele - wydzielina gruczołów gardzielowych młodych pszczół robotnic tzw. karmicielek, używana w rodzinie do karmienia młodszych larw oraz matki przez cały okres jej rozwoju larwalnego i w czasie czerwienia . Substancja o konsystencji  gęstej śmietany, o prze-bogatym składzie chemicznym i wartościach odżywczych

Napszczelenie – liczba rodzin na 1 km² .  W Polsce średnie napszczelenie  jest niewystarczające i sięga zaledwie 50% potrzeb związanych z zapylaniem roślin  /3 rodziny /km²

Pszepszczelenie – zbyt duże zagęszczenie pasiek w danym terenie, co powoduje spadek zbiorów miodu

Sklepienie „na sucho”- między miodem w komórce plastra, a zasklepem jest warstewka powietrza. Tak sklepi np. krainka

Sklepienie „na mokro”-  zasklep przylega do miodu. Tak sklepią miód pszczoły rasy kaukaskiej

Osyp zimowy - martwe pszczoły oraz inne zanieczyszczenia leżące na dnie ula po zimowli

Pastwisko pszczele – zbiorowiska roślinne naturalne i sztuczne znajdujące się w zasięgu  lotu pszczół

Pożytek pszczeli - zasób występujących w  przyrodzie surowców pochodzenia roślinnego, wykorzystywanych jako pokarm dla pszczół i surowiec do produkcji miodu i pierzgi

Wziątek - część pożytku jaką pszczoły mogą przynieść do ula. W wypadku pożytków nektarowych wziątek  może stanowić do 50% pożytku.

W wypadku spadzi wziątek stanowi zaledwie 10% pożytku

Zatwór - pierwotnie tak nazywano deskę zamykającą barć. W nowoczesnych ulach tak nazywamy przegrodę oddzielającą ramki z pszczołami od pustej części ula

Jan Ślósarz