Z naszej perspektywy, ten mikro świat pszczeli, jest naprawdę fascynujący
Pszczoła miodna, jako jeden z najbardziej zagadkowych fenomenów przyrody była obiektem obserwacji już od starożytności. Jednak jednym z pierwszych odkryć naukowych dokonanym przez naszego rodaka Jana Dzierżona, ojca nowoczesnego pszczelarstwa w roku 1835, było stwierdzenie tzw. „dzieworództwa”, czyli powstawania trutni z jajeczek niezapłodnionych. Było to odkrycie tak rewolucyjne na owe czasy, że na jego ostateczne potwierdzenie odkrywca musiał czekać prawie 60 lat i pełnej satysfakcji doczekał się dopiero u schyłku swego długiego życia. Dalsze badania prowadzone już w XX wieku, wśród których były i badania nagodzone Noblem, doprowadziły do kolejnych wspaniałych odkryć, jednak uważa się, że i tak do tej pory zbadanych zostało zaledwie 3-5 % tajemnic pszczół.
Wiemy już na pewno, że pszczoły są probierzem właściwego funkcjonowania środowiska, ale także czynnikiem aktywnie kształtującym to środowisko. Mają one wielki wpływ na ekosystemy naturalne i sztuczne. Rodzina pszczela jest także źródłem pomysłów różnych rozwiązań technicznych, ale również wzorcem do tworzenia modeli struktur organizacyjnych. Jest także przedmiotem badań medycznych w zakresie odporności czy długowieczności.
W świetle najnowszych odkryć naukowych rodzina pszczela traktowana jest nie tylko jako zbiór poszczególnych osobników, ale jako „superorganizm” porównywalny do organizmu ssaków.
Wskazuje się tutaj na liczne analogie takie jak podane poniżej:
• Podobnie jak u ssaków występuje niski wskaźnik rozrodczości. Rodzina rozmnaża się /roi się/ tylko raz w roku lub rzadziej. Pszczoły mogą sobie na to pozwolić ponieważ posiadły zdolność kontrolowania środowiska, a nawet regulowania jego parametrów. Występuje tu zjawisko podziału całych rodzin na rodzinę mateczną i rodzinę – córkę /rójkę/. Jest to strategia potencjalnej nieśmiertelności, /podobnie jak u jednokomórkowców/ rodzina teoretycznie może trwać wiecznie i przy stałej wymianie poszczególnych osobników , jako całość nie podlega procesowi starzenia się.
• Samice ssaków produkują mleko – pszczoły-robotnice produkują mleczko pszczele, również pokarm pełnowartościowy, spełniające podobną rolę.
• Potomstwo ssaków dojrzewa w macicy – podobne, stabilne parametry rozwoju zapewnia potomstwu pszczół plaster pszczeli. Uważany jest on za integralną część, organ „superorganizmu”. Jest nie tylko przestrzenią mieszkalną , ale także magazynem, porodówką, szkieletem, narządem zmysłu, nośnikiem pamięci, układem nerwowym i elementem systemu odpornościowego rodziny.
• Temperatura ciała ssaków wynosi ok. 36o C – temperatura wnętrza gniazda pszczół w okresie wychowu czerwiu wynosi ok. 34o C. Pszczoły posiadają nie tylko zdolność precyzyjnego określania temperatury i innych parametrów wnętrza gniazda, ale także regulowania tych parametrów w pełnym zakresie /klimatyzacji gniazda/.
• Ssaki mają rozwinięty mózg pozwalający na przyswajanie i przetwarzanie informacji – rodzina pszczela również potrafi przyswajać i przetwarzać informacje, ale także przekazywać je , a nawet uczyć się.
Na jakich zasadach działa ten „superorganizm”? Badacze pszczół twierdzą, że rodzina pszczela ma zdolność do regulowania wewnętrznej równowagi. Nie oznacza to jednak jakiegoś stanu zamrożenia, wręcz przeciwnie, równowaga ta ma charakter dynamiczny, dostosowujący się do zmiennych warunków zewnętrznych. Rodzina składa się z tysięcy osobników, nie jest jednak tak, że pojedyncze osobniki np. matka decydują o zachowaniu całości. Jest odwrotnie, to właśnie całość decyduje o zachowaniu jednostek, które działają jakby automatycznie. Nazywa się to inteligencją społeczną „ superorganizmu.” Robotnice, w zależności od swojego wieku i stanu fizjologicznego wykonują określone czynności w ulu, lub w terenie. Jednak w miarę potrzeb mogą podejmować inne zadania aktualnie najkorzystniejsze dla rodziny.
W wypadku zbioru nektaru rodzina potrafi zmobilizować się do zwiększonych zbiorów poprzez tańce werbunkowe. Potrafi też informować się o ustaniu pożytku lub też zapełnieniu plastrów miodem. W tym ostatnim wypadku aktywizowana jest funkcja budowy plastrów /wypacania wosku/. Rosnące zapasy pokarmu wyzwalają także proces odchowu kolejnych pokoleń robotnic i odwrotnie, braki pokarmu, lub topniejący jego zapas powoduje ograniczanie , lub nawet zaprzestanie odchowu larw, a wszystko to oczywiście jest jeszcze dodatkowo uwarunkowane zmiennością pór roku. Podczas pracy w terenie zbieraczki zachowują specjalizację polegającą na zbiorze poszczególnych produktów /nektar, pyłek ,woda, propolis/.
Stosują również tzw. wierność gatunkową t.j. oblatywanie tylko jednego gatunku roślin kwitnących. Ułatwia to i przyśpiesza „obsługę” kwiatów o określonej budowie. Inna sprawa , że przy tej okazji wielokrotnie wzrasta szansa zapylenia krzyżowego roślin. Nie jest to na pewno przypadkowa zbieżność interesu rodziny pszczelej i roślin zapylanych.
Podczas regulacji temperatury poprzez ogrzewanie lub chłodzenie gniazda, do działania włączają się stopniowo kolejne grupy robotnic. Wynika to z ich zróżnicowanej wrażliwości na bodźce termiczne , co wynika z kolei ze zmienności genetycznej. Ten właśnie mechanizm decyduje o optymalizacji procesów regulacyjnych.
Ochrona przed chorobami polega nie tylko na odporności indywidualnej osobników, ale także na zachowaniach zbiorowych pszczół takich jak wzajemne oczyszczanie się robotnic i matki, czyszczenie komórek przed ich zaczerwieniem, usuwanie martwych lub wadliwych osobników, czy też wykorzystanie propolisu do ochrony przed patogenami.
Powyższe informacje pokazują jak ciekawe i niezwykle złożone są mechanizmy rządzące światem pszczół. Pszczelarzy i wszystkich innych zainteresowanych tymi zagadnieniami zachęcam do przeczytania książki niemieckiego badacza i popularyzatora wiedzy o pszczołach Jurgena Tatuza p.t. „Fenomen pszczół miodnych” z której to pozycji zaczerpnąłem większość materiałów do niniejszego artykułu.
Jan Ślósarz
