1. Pszczoły są zwierzętami( owadami ) społecznymi to znaczy, że żyją w grupie, maja podzielone role a pojedynczy osobnik nie ma szans na przetrwanie.
1.1. Rodzina pszczela charakteryzuje się polimorfizmem tzn. wielopostaciowością – składa się z pszczelej matki, pszczół robotnic i trutni.
1.2. W rodzinie pszczelej znajduje się jedna matka (przejściowo mogą być dwie i więcej np. w okresie cichej wymiany albo rójki).
2. Do wychowu matki rodzina pszczela przystępuje w następujących sytuacjach:
2.1 utraty matki dotychczasowej;
2.1.1. W przypadku nagłej utraty matki już po 15-30 min robotnice są niespokojne, mrowią się, chodzą po zewnętrznej ściance ula, po otwarciu gniazda szumią co zwykło się określać płaczem pszczół. Stan ten trwa do założenia mateczników tj. do kilku a nawet kilkunastu godzin.
2.1.2. Jeżeli utrata matki nastąpiła w okresie zimowym, rodzina pszczela słabiej pracuje, wiosną raczej nie przynosi pyłku, po otwarciu gniazda słyszalny płacz, brak czerwia lub czerw garbaty,
2.1.3. Bezmatek nie buduje plastrów,
2.1.4. Wychowanie matki jest efektywne wówczas kiedy w rodzinie jest otwarty czerw zapłodniony. W razie jego braku dla ratowania rodziny ( przy sile pszczół) należy dodać ramkę z młodymi larwami jak i jajkami odebraną z innej rodziny. Z braku czerwia zapłodnionego rodzina pszczela usiłuje wychować matkę (zakłada mateczniki) na larwach z jajek niezapłodnionych, (trutówek lub matek trutowych),
2.1.5. Obecność matki w rodzinie bez czerwia można sprawdzić przez dodanie czerwia otwartego z innej rodziny. Jeżeli zostaną odbudowane mateczniki oznacza to brak matki – brak mateczników – matka jest.
2.1.6. W przypadku utraty matki rodzina pszczela buduje mateczniki ratunkowe na otwartym czerwiu pszczelim (jeśli jest) tj. na komórkach pszczelich z larwami. W wyniku przekształcenia tychże komórek mateczniki są krótsze. Ilość mateczników ratunkowych wacha się od kilku do kilkudziesięciu szt.- może ich być bardzo dużo jeśli usunięcie (utrata) matki nastąpiła w nastroju rojowym rodziny.
2.2. cichej wymiany;
2.2.1. Rodzina pszczela sama wymienia matkę w przypadku spadku jej atrakcyjności (uszkodzenie, stara, słabo czerwi itp). Mateczniki budowane są raczej na obrzeżach plastra, zamaskowane, w ilości kilku sztuk ( do 5 szt.) Są duże, dorodne, mniej więcej w tym samym wieku. Rodzina pszczela w okresie cichej wymiany matki może się wyroić.
2.3. nastroju rojowego.
2.3.1. Mateczniki rojowe budowane są w różnym czasie, w ilości od kilkunastu do kilkudziesięciu, zazwyczaj na obrzeżach plastrów- jajeczka matka składa do przygotowanych wcześniej miseczek. Mateczniki rojowe często lokowane są w przestrzeni miedzy korpusami, na ramku kontrolnym, zatworach itp.- są dorodne.
2.3.2 Na podstawie wyglądu mateczników można z dużym prawdopodobieństwem określić przyczynę ich zakładania.
2.3.3. Czerw garbaty (trutowy na pszczelich komórkach) występuje w przypadku nieunasiennionej matki tj. takiej która nie odbyła godów w ciągu ok. 30 dni od wylęgu albo zabrakło jej plemników w woreczku nasiennym albo też jajeczka złożyły robotnice- trutówki.
2.3.4. Rozróżnienie z którym przypadkiem mamy do czynienia polega na tym, że trutowa matka składa nieunasiennione jajo prawidłowo i na dnie komórek. Pszczoły trutówki składają po kilka jajeczek i to najczęściej na ściankach.
3. Dodatkowe informacje
3.1. Matki pełno wartościowe pochodzą z wychowu na larwach najmłodszych, natomiast ze starszych są gorzej rozwinięte.
3.2. Matki dorodne i najbardziej wartościowe pochodzą z cichej wymiany, co nie oznacza, iż rojowe nie mogą im dorównywać szczególnie pod względem fizycznym.
3.3. Rozwój
3.3.1. Rozwój matek od jaja do dorosłości trwa 16 dni.
3.3.2. Larwa na matkę jest zasklepiona po 4,5 dniach.
3.3.3. W 8 dniu od przełożenia larwy ma miejsce histoliza polegająca między innymi na rozpuszczeniu wewnątrz larwy tkanek mięśni, cewek Malpighiego. Dlatego też w okresie 7-9 dnia od przełożenia larw nie należy absolutnie niepokoić pszczelej rodziny.
3.4. Z rodziną wychowującą matki należy się obchodzić delikatnie, ramkę hodowlaną czy z matecznikami na plastrze nie należy odwracać ani strząsać w razie potrzeby (np. izolacji) robotnice delikatnie omieść. Powyższe pozwoli uniknąć zakłócenia rozwoju w tym uszkodzenia czy wręcz zamierania matek.
3.5. Robotnice na 3 dni przed wygryzieniem matki zgryzają wosk z końca matecznika, pozostawiając sam oprzęd.
3.5.1. Wygryziona matka z matecznika po 3-5 dni odbywa lot orientacyjny, a kolejne godowe w dniach następnych aż do napełnienia woreczka nasiennego.
3.5.2. Unasienione matki rozpoczynają składanie jajeczek w 8-12 dnia po wylęgnięciu. Czym później to nastąpi tym większe ryzyko za matka może być gorszej jakości.
3.5.3. W przypadku dłuższego okresu braku czerwienia (ponad 20 dni) wskazanie poddanie rodzinie czerwia otwartego – larw w mleczku i jajek. Powyższe dotyczy także „rozczerwienia” matek inseminowanych.
3.5.4. Matki, które nie rozpoczęły czerwienia w czasie 30 dni od wylęgu wymienić.
3.6. Matki wymieniamy w kolejności:
3.6.1. jak najszybciej: strutowiałe, wadliwe, słabo czerwiące
3.6.2. możliwie pilnie: dające pokolenia złośliwe lub ze słabym instynktem higienicznym oraz krótkowieczne, mało wydajne, podatne na choroby, grzybice, nosemę itd.
3.6.3. planowo co dwa lata- matki użytkowe dwuletnie,
3.6.4. co 3-4 lata matki w ocenie – wartościowe, reproduktorki,
3.6.5. zalecane okresy do wymiany planowej matek to maj- czerwiec oraz druga połowa sierpnia ale po uzupełnieniu w połowie zapasów zimowych i po 15 września po nakarmieniu na zimę.
3.7. sposoby wymiany pszczelich matek
3.7.1. Jest ich ponoć ponad 100 ale żaden nie gwarantuje pełnej skuteczności.
3.7.2. Podstawowym warunkiem przyjęcia nowej matki jest usunięcie matki dotychczasowej,
3.7.3. Okoliczności sprzyjające przyjęciu nowej matki:
– brak w rodzinie czerwia otwartego,
– krótki okres bezmateczny- rodzina bez trutówek,
– jak najwięcej młodych robotnic,
– pożytek naturalny lub podkarmianie stymulacyjne,
– odpowiedni (ok. 5kg) zapas pokarmu,
– poddana matka dobrej jakości w tym najlepiej czerwiąca i unasienniona naturalnie,
– spokój w pasiece- bez rabunków,
3.7.4 zalecany sposób wymiany:
W klateczce wysyłkowej zabezpieczonej, którą kładziemy na powałce nadstawki zapewniając dostęp do niej robotnicom. Po 2-3 dniach sprawdzamy zachowanie robotnic (łatwy dostęp, nadstawki nie trzeba zdejmować).
Wskaźniki sprzyjające przyjęciu to: robotnice luźno chodzą po klateczce, karmią pszczoły i matkę wewnątrz, przy próbie usunięcia odsłaniają gruczoł zapachowy, wachlują, odciągają od klateczki języczki woskowe.
Za wskaźniki obiecujące uznać należy: pojedyncze robotnice na klateczce lub ich brak, dziurki klateczki zakitowane.
Wskaźniki wykluczające przyjęcie to okłębienie klateczki przez robotnice, próba uduszenia zawartości klateczki. W razie stwierdzenia „wskaźników sprzyjających” przyjęciu wyjmujemy zabezpieczenie dostępu do pokarmu w klateczce, którą pozostawiamy na tym samym miejscu.
W przypadku okłębienia klateczki pozostawiamy zabezpieczenie do czasu wystąpienia wskaźników „sprzyjających” lub „obiecujących”. W międzyczasie po upływie ok. 6 dni przeglądamy rodzinę celem usunięcia odciągniętych mateczników.
Także w przypadku sprzyjających wskaźników klateczkę można przetrzymać zabezpieczoną 5-6 dni, zerwać mateczniki i dopiero odbezpieczyć dostęp do pokarmu.
Uwaga nr 1. po zdjęciu zabezpieczenia pokarmu w klateczce i w konsekwencji uwolnienia matki przez rodzinę pszczelą nie dokonujemy żadnych przeglądów przez 6 dni.
Uwaga nr 2. W przypadku poddania matek nieunasiennionych do nadstawki musi być dodatkowy wylot umożliwiający dokonanie przez nią lotów godowych albo brak kraty odgrodowej między wylotkiem głównym.
Po upływie ok. 6 dni od zdjęcia zabezpieczenia dokonujemy sprawdzenia przyjęcia matki w drodze jej wyszukiwania lub stwierdzenia czerwienia. Przeniesienie przyjętej matki czerwiącej z miodni do rodni jest bezpieczne.
3.7.5. wymiana pszczół towarzyszących w klateczce na młode robotnice z rodziny przyjmującej – sprzyja przyjęciu,
3.7.6. w odkładzie klateczkę wklejamy do plastra przy czym jeżeli odkład pozostawimy na pasieczysku pobrania (stara pszczoła odleci) wkrapiamy do kilkudziesięciu komórek wodę. W odkładzie wyłącznie z młodą pszczołą zabezpieczenie możemy zdjąć. W odkładach przewożonych po wykonaniu na stanowisko oddalone – postępujemy jak przy wymianie matek w pszczelich rodzinach.
Uwaga nr 3. W przypadku matek inseminowanych kratujemy wylotki celem uniemożliwienia im odbycia lotów godowych. Powyższe może zwiększać ryzyko przyjęcia ale eliminuje ryzyko utraty matki w czasie godów.
Opracował: Józef Bukowski
Ciąg dalszy nastąpi…
